Адыгабзэ Зэтэгъашӏэ: Ünite 2 - Şahıs Zamirleri, Şahıs Ekleri ve Basit Cümleler

Çerkesçede şahıs zamirlerini ve şahıs eklerini anlatacağımız bu ünitede, ortaokul ve lise Türk Dil Bilgisi derslerini unutan üyelerimize kısa bir hatırlatma yapmak istedik.

Türkçede düzgün bir cümle kurabilmek için en az bir temel öğe gereklidir. Bu "yüklem" idir. Her cümlede -yazılmasa bile- "özne" öğesinin bulunma zorunluluğu vardır.. Yüklem cümledeki işi, hareketi, yargıyı bildiren, eklerle çekimlenen öğeye verilen addır.

Örnek:
-Ben yaptım. (yapmak)
- Gupse gitti. (gitmek)
- Geldiler. (Onlar gizli özne) (gelmek)

Özne ise cümlede yüklemin bildirdiği iş, oluş ya da durumu yapan veya karşılayan öğedir. Yükleme yöneltilen "kim" ve "ne" sorularıyla özne bulunabilir.

Örnek:
- Çocuklar bahçede koşuyorlar. (Fiil cümlesi)
Kim koşuyor? Çocuklar koşuyor.

- Bugün hava çok güzeldi. (İsim cümlesi)
Güzel olan ne? Hava.

Burada gördüğünüz gibi yüklemlerine göre iki farklı cümle türü var. Şahıs eki alan isimlerin veya sıfatların yüklem olduğu cümleler ve direk fiillerin yüklem olduğu cümleler. Bu ünitede basit isim ve sıfat cümlelerini inceleyeceğiz. Her iki türde de fiiller şahıs eki almaktadır. . İleri ki ünitelerde fiillerin şahıslara göre çekimlerini de göreceğiz.

Şahıs ekleri Türkçede şu şekildedir:

1. Tekil Şahıs (Ben)	Ben Çerkesim	Ben doktorum
2. Tekil Şahıs (Sen)	Sen Çerkessin	Sen doktorsun
3. Tekil Şahıs (O)	O Çerkes	O doktor
1. Çoğul Şahıs (Biz)	Biz Çerkesiz	Biz doktoruz
2. Çoğul Şahıs (Siz)	Siz Çerkessiniz	Siz doktorsunuz
3. ÇoğulŞahıs (Onlar)	Onlar Çerkesler	Onlar doktorlar

Gördüğünüz gibi Türkçede şahıs ekleri olan -im, -sin, --, -iz, -siniz, -ler ekleri kelimedeki sesli harflere göre değişip -um, -sun, --, -uz, -sunuz, -lar şeklini alabiliyorlar.

Çerkesçe şahıs zamirlerine geçmeden önce Türkçedeki belirtme durumunu da açıklamalıyız. Fiil cümlelerinde belirtme hal eki (-i) olduğundan bunu rahatça ayırt edebiliyoruz. Türkçede, bu ünitede işleyeceğimiz isim cümlelerinde de belirtme durumu vardır. Ancak bu tonlama ve vurgulama ile gösterilir.

O çocuk(tur) = Burada uzakta gösterilen bir kişinin çocuk olduğu söylenmektedir. "O" bellidir. Belli olan "o" kişisinin ne olduğu söylenmektedir. "O" bu cümlede şahıs zamiri görevindedir.

O çocuk (akıllıdır) = Burada bir grup çocuğun arasında bir tanesi gösterilmektedir. "Çocuk" bellidir. Belli olan çocuğun o olduğu söylenmektedir. "O" bu cümlede işaret sıfatı görevindedir.

Çerkesçe Şahıs Zamirleri:

Şahıs Zamirleri	Çerkesçe Karşılığı
Ben	Сэ
Sen	О
O	Ар
Biz	Тэ
Siz	Шъо
Onlar	Ахэр

Çerkesçede şahıs zamirleri için şahıs ekleri de şu şekildedir:

Şahıs Zamirleri	Şahıs Ekleri
СЭ	Сы-
О	У-
Ар	- (ek gelmez)
Тэ	Ты-
Шъо	Шъу-
Ахэр	-Х

Sizlere yukarıda Türkçedeki belirtme durumunu anlatmıştık. Türkçede nesneler belirtilmek için belirtme hal eki olan "-i" ekini alırken, isim cümlelerinde ek olmaz. Tonlama ve vurgulama ile belirtilir. Ancak Çerkesçede, belirtilmek istenen her öğe ek alır. İsim cümlelerinde bile. Burada şahıs zamiri olarak "o" ve "onlar" için gösterdiğimiz "ар" ve "ахэр" kelimelerinin sonundaki "-p" eki de belirtme ekidir işte.

Normalde "O"nun yalın hali Çerkesçe'de A'dır. "Onlar"ın yalın hali ise "Ахэ" idir. -хэ çoğul ekidir. Ancak "o" ve "onlar" şahıs zamiri olduğu gibi, aynı zamanda işaret zamiridir ve işaret sıfatıdır. (bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar)

İşte şahıs zamiri, işaret zamiri ve işaret sıfatı özelliklerinin karışmaması için her daim belirtilmiş halleri yazılır. Türkçede vurgulama ve tonlama ile belli edebildiğimiz bu durum Çerkesçede direk yazıya dökülmüştür. Şimdiye kadar Çerkesçeyi az ya da çok bilenlerin de çoğul ekini -хэр olarak bildiklerini biliyoruz. Ancak doğrusu -хэ ekidir. Çoğul eki hiç bir zaman tek başına kalamayacağı için literatüre -хэр olarak girmiştir. Aynı şekilde "O" ve "Onlar" da literatüre "Ар" ve "Ахэр" olarak girmiştir. İleride ünitelerde ай ve ащ hallerini de göreceğimiz zaman şaşırmamanız için bu uyarıyı koyma gereği duyduk.

Yukarıda verdiğimiz "o çocuk" örneğini hatırlayın. Bunu Çerkesçe şekilde anlatalım:

Ар кIалэ = O çocuk(tur)
"O" bellidir. Bu yüzden belirtme eki olan -p, "O"ya eklenmiştir.

А кIалэр дэй = O çocuk kötüdür.
"Çocuk" bellidir. Bu yüzden belirtme eki olan -p, çocuk kelimesine eklenmiştir.

ÖNEMLİ NOKTALAR:
- Çerkesçede şahıs ekleri, -X hariç kelimenin başına gelir.
- 3. tekil şahıs "o" için Türkçede nasıl şahıs eki gelmiyorsa, Çerkesçede de gelmez.

Çerkesçede bu şahıs ekleri, eklendikleri kelimeye göre Türkçedeki gibi değişim göstermezler. Ancak bunun bir istisnası vardır. Aşağıdaki örneklerde de göreceğiniz gibi "Onlar" şahıs zamir ile kullanılacak kelime ünsüz harf ile biterse "-X" harfinin de sessiz olmasından dolayı araya kaynaştırma harfi olarak "-ы" gelir. Yani sona eklenen ek "-ых" olur.

ÖNEMLİ NOT: Eğer kelime ünlü harf ile bitiyor ise "Ben", "Sen", "Biz" ve "Siz" şahıs zamirlerinde kelimenin sonundaki sesli harf düşer.

Çerkesçedeki sesli harfleri hatırlamakta da fayda var: А, Э, Ы, И, Я, Ё, О, У, Е

Örnekler:

Еджакӏо (Öğrenci)

Сэ сыеджакIу	Ben öğrenciyim
О уеджакIу	Sen öğrencisin
Ар еджакIо	O öğrenci
Тэ тыеджакIу	Biz öğrenciyiz
Шъо шъуеджакIу	Siz öğrencisiniz
Ахэр еджакIох	Onlar öğrenciler

Bu örnekte şu unutulmamalıdır. Öğrenci kelimesinin sonundaki "О" harfinin Kiril alfabesinde açılımı "уэ" olduğundan dolayı sondaki "э" düşer. Yazılırken böyle yazılır. Fark ettiğiniz gibi Сэ, О, Тэ ve Шъо şahıs zamirlerinde sondaki ünlü düşmüştür. Ахэр şahıs zamirinde ise sona -x eki gelmiştir.

Жъурналист (Gazeteci)

Сэ сыжъурналист	Ben gazeteciyim
О ужъурналист	Sen gazetecisin
Ар жъурналист	O gazeteci
Тэ тыжъурналист	Biz gazeteciyiz
Шъо шъужъурналист	Siz gazetecisiniz
Ахэр жъурналистых	Onlar gazeteciler

"Gazeteci" kelimesi ünsüz harf ile bittiğinden dolayı bütün şahıs zamirlerinde aynı şekildedir. Ancak Ахэр şahıs zamiri için en sona "-ых" gelmektedir.

Адыгэ (Çerkes)

Сэ сыадыг	Ben Çerkesim
О уадыг	Sen Çerkessin
Ар адыгэ	O Çerkes
Тэ тыадыг	Biz Çerkesiz
Шъо шъуадыг	Siz Çerkessiniz
Ахэр адыгэх	Onlar Çerkesler

Gördüğünüz gibi Адыгэ kelimesinin sonundaki sesli harf "ben", "sen", "biz" ve "siz" şahıs zamirlerinde düşmektedir. "Onlar" şahıs zamirinde ünlü harf ile bittiğinden sonuna -х eki almaktadır.

ÖZEL İSİMLER

Şahıs zamirlerinin yanına "Gupse", "Kanşav" ve benzeri özel isimler geldiğinde bu kurallar bir nebze değişir.

Гупсэ (Gupse)

Сэ сы Гупсэ	Ben Gupse'yim
О у Гупсэ	Sen Gupse'sin
Ар Гупсэ	O Gupse

Gördüğünüz gibi özel isimler de sondaki ünlü düşmüyor ve ekler de ayrı yazılıyor.
Тэ (Biz) ve Шъо (Siz) şahıs zamirlerinde de aynı durum söz konusu. Bir tek Ахэр (Onlar) şahıs zamirinde sona gelen -Х eki ayrı yazılmaz.

ÖNEMLİ NOT: Nasıl Türkçede "ben öğrenciyim" yerine sadece "öğrenciyim" diyebiliyorsak, kelimenin sonuna gelen -im şahıs eki zaten "ben" şahıs zamirine tekabül ediyor ise, Çerkesçede de şahıs zamirlerini kullanmadan günlük konuşma dilinde kullanmanızda sakınca yoktur.

Örnek:
Сыжъурналист (Gazeteciyim)
УеджакIу(Öğrencisin)

OLUMSUZ HAL

Şahıs zamirleri ile kurduğumuz basit cümlelerin olumsuz hali nasıl yapılır onu görelim. Çerkesçede olumsuzluk eki -ЭП ekidir.

Пилот (Pilot)

Тэ тыпилотэп = Biz pilot değiliz.

-ЭП ekinin geleceği kelime sessiz harf ile bittiğinde yukarıdaki örnekte olduğu gibi herhangi bir sorun yoktur. Ancak sesli harf ile bittiğinde uyulması gereken kurallar vardır.

А = Bu sesli harf soru anlamı kattığı için Çerkesçede yalın halde bu sesli harf ile biten kelime bulunmamaktadır.

Э = Bu sesli harf ile biten bir kelimeyi olumsuz yapmak için sadece -П getirilir.

ЛыупкIатэ Kasap

О улыупкIатэп = Sen kasap değilsin.

Ы = Bu sesli harf ile biten bir kelimeyi olumsuz yapmak için Ы harfi düşürülüp -ЭП eki getirilir.

Фыжьы = Beyaz

Ар фыжьэп = O beyaz değil.

У = Bu sesli harf ile biten bir kelimeyi olumsuz yapmak için У harfi düşürülüp -ОП eki getirilir.

Тырку = Türk

Тэ тытыркоп = Biz Türk değiliz.

О = Bu sesli harf ile biten bir kelimeyi olumsuz yapmak için -П eki getirilir.

Чэмахъо = İnek Çobanı

Сэ сычэмахъоп = Ben inek çobanı değilim

Е = Bu sesli harf ile biten bir kelimeyi olumsuz yapmak için -П eki getirilir.

Къуае = Peynir

Ар къуаеп = O peynir değil.

Й = Bu sesli harf ile biten bir kelimeyi olumsuz yapmak için Й harfi düşürülüp -ЕП eki getirilir.

Нэпэхъурай(э)= Yuvarlak Yüzlü

Тэ тынэпэхъураеп = Biz yuvarlak yüzlü değiliz

Cümleyi nasıl olumsuz yaptığımızı bütün şahıs zamirlerinde görelim.

тучантeс (Bakkal)

Сэ сытучантeсэп	Ben bakkal değilim
О утучантeсэп	Sen bakkal değilsin
Ар тучантeсэп	O bakkal değil
Тэ тытучантeсэп	Biz bakkal değiliz
Шъо шъутучантeсэп	Siz bakkal değilsiniz
Ахэр тучантeсыхэп	Onlar bakkal değiller

Gördüğünüz gibi çoğul durumda sona gelen -ЫХ ekinden sonra olumsuzluk eki -ЭП değişime uğramadan gelmektedir.

SORU HALİ

Şahıs zamirleriyle kurulan basit cümlelerin soru hallerini inceleyelim.

İki türlü soru hali vardır. Olumlu soru ve olumsuz soru hali.

Örnek:
Ben dişçiyim.
Olumlu soru = Sen dişçi misin?
Olumsuz soru = Sen dişçi değil misin?

Çerkesçede soru hali -А eki getirilerek yapılır. Eğer kelime sesli harf ile biterse, sesli harf düşürülür ve -А eki getirilir.

Нэпэхъурай(э) = Yuvarlak Yüzlü

Шъо шъунэпэхъурайа? = Siz yuvarlak yüzlü müsünüz? (Olumlu Soru)

Шъо шъунэпэхъураеба? = Siz yuvarlak yüzlü değil misiniz? (Olumsuz Soru)

Burada dikkat edilmesi gereken nokta olumlu soruda verdiğimiz örnektir. Renklerine ayırmak için ayrı ayrı yazdık ancak, ilk ünitede söylediğimiz gibi Й harfinden sonra ünlü harf gelmez. Yanına А harfi geldiğinde Türkçedeki YA sesini verir. Ancak Türkçedeki YA sesini veren bir Çerkes harfimiz var. Hatırlatalım: Я

Yani cümlenin doğru yazılışı doğal olarak şöyle oluyor:

"Шъо шъунэпэхъурая?"

Bu şekilde kelimeye gelen ekler dolayısıyla Й harfinin yanına Э, А, Ы ve У geldiğinde sırasıyla Е, А, И ve Ю halini alır.

Жъы = Yaşlı